Heksen

Voor iemand als ik, geboren in een dorpje onder de rook van Oudewater, is het verschijnsel Heks al van jongsaf aan bekend. Met mijn vader ging ik al naar de Heksenwaag in Oudewater, dat maakte veel indruk, die grote weegschaal waar vrouwen, die tot heks veroordeeld waren, vroeger op een eerlijke manier gewogen werden. Had je een normaal gewicht, passend bij je lengte, dan kreeg je een door Karel V goedgekeurd certificaat mee. Het heeft vele levens gered.
Vandaag bezocht ik de heksententoonstelling in het Catharijne Convent  in Utrecht. Erg interessant, opgebouwd rond 2 tekeningen van de Vlaamse meester Pieter Bruegel die het beeld van de heks stereotype  gemaakt hebben. Hij tekende namelijk de heksen, vliegend op bezems door  de schoorsteen en roerend in een kookpot. Ook de Zwarte kat  en de Pad zijn beelden van Breugel. Heksen gaan om met de Duivel en  vieren lugubere feesten op de Heksensabbat. Door de boekdrukkunst werden de tekeningen veelvuldig gedrukt en  door heel Europa verspreid. Andere schilders namen het beeld over en zo hangen er nu veel heksenkeukens en heksensabbats in het museum. Het Heksbeeld werd demonologisch en zo nam het aantal processen en executies drastisch toe. Het heeft duizenden vrouwen het leven gekost want niet iedereen kon naar mijn geboortestreek in het protestantse Holland voor een eerlijk proces.

Heksen kun je zien als de Zondebok voor onverklaarbare verschijnselen, ziekte, misoogsten, een koe die geen melk meer gaf, oorlog. Tijdens de kleine ijstijd, zo rond 1600, werd de oorzaak voor het zeer koude weer gezocht bij de duivel en zijn handlangers, de heksen. Het waren alleenstaande vrouwen die opvielen of  zich wat zonderling gedroegen. Er was behoefte aan een verklaring voor al dat leed. Hier moest toverij in het spel zijn. Het Christelijk geloof heeft ook enorm aan beeldvorming bijgedragen. In de bijbeluitleg was de vrouw sowieso verderfelijk en listig, door de zondeval. Door Bruegel ging het verhaal dat het slechte weer gekookt werd in de kookpotten, waar de heks in het nachtelijk uur in roerde. Ook werd in die kookpot Vliegzalf bereid waar de heksen elkaar mee insmeerden om te kunnen vliegen door de schoorsteen.
Dit beeld van de heks komt nog steeds voor in kinderfilms, kinderboeken, stripverhalen. Ik heb boeken over heksen van bijvoorbeeld Roald Dahl nooit gepromoot of voorgelezen aan mijn kinderen of in de klas. Ik had er niks mee. Na deze tentoonstelling weet ik waar die beelden vandaan zijn gekomen, namelijk uit de symbooltaal van Bruegel. En vooral ook waar het toe geleid heeft, in deze zwarte pagina uit de Europese geschiedenis.
Want het verschijnsel 'zondebokken' is van alle tijden, ook van de onze.

UPDATE zondag: mede door het prachtige herfstweer even langs de heksenwaag gefietst vandaag. De originele  weegschaal uit 1482 mag niet gefotografeerd worden.... het museum is bezig de heksenwaag op de Unesco lijst te krijgen.